Саарал шүүх

2019 оны 10-р сарын 13-18-нд Парис хотод Олон улсын санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх байгууллагын (FATF) жилийн хурал болж Монгол, Исланд, Зимбабве улсуудыг “саарал жагсаалтад” оруулснаа зарлав. Энэ байгууллага улс орнуудыг мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхийн эсрэг тэмцэхийн тулд юу хийхийг зөвлөж (40 зөвлөмж), үр дүнг нь хэмжин (11 үзүүлэлтээр) тайлан гаргадаг. Үүнээс МУ таван зөвлөмжийг хэрэгжүүлээгүй учир үр дүн тааруу (4 үзүүлэлт) гарсан юм. Энэ тухай би өмнөх “Саарал төр” нийтлэлээрээ хүргэсэн.

Энэ байгууллага хоёр жагсаалт гаргадаг. Нэг нь хар буюу онцгой анхаарах жагсаалт. Нөгөө нь саарал буюу хяналтын жагсаалт. Саарал жагсаалтад орсон оронтой хийх санхүүгийн үйл ажиллагааг хорихгүй, гэхдээ эрсдлийг тооцохдоо юунд анхаарахыг зөвлөдөг. Үр дүнд нь олон улсын санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулдаг банк, санхүүгийн байгууллагууд, хөрөнгө оруулагчид тухайн улсад тун болгоомжтой ханддаг, үйл ажиллагааны хүрээгээ өөрсдөө хумидаг.

Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар үүнийг “Буруу бодлого, буруу үйлдэл…” гээд үүнийгээ “хүлээн зөвшөөрч, засахгүй явсан. Хамгийн том нөлөө үзүүлсэн нь Өршөөлийн хууль” гэв. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж “Ил тодын тухай хууль 2015 оны 1-р сард их хуралд орж ирээд буцсан. Дараа нь наадмын үеэр хүчээр баталсан” гэв.

“Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль” нэртэй энэ өршөөлийн хууль 2015.08.07-2016.02.20-ны хооронд үйлчилсэн. Энэ хуулиар урьд өмнө нь мэдэгдээгүй өмчөө (бэлэн мөнгө, үл хөдлөх хөрөнгө) бүртгүүлвэл татвараа төлнө, эх үүсвэрийг нь асуухгүй, эрүүгийн хэрэг үүсгэхгүй, хариуцлага тооцохгүй, мэдээллийг нууцална гэсэн. Хуулийн хугацаанд манай улсын нэг жилийн эдийн засгаас том буюу, 8,794 иргэн, 25 мянган аж ахуйн нэгж, харьяалалгүй 448 иргэний нийт 3363 их наяд төгрөгийн хөрөнгө ил болов.

FATF-ийн APG (Ази, Номхон далайн бүсийн байгууллага) байгууллага нь Монголд хөндлөнгийн, хараат бус экспэрт явуулж 2017 онд мөнгө угаалтын байдалд үнэлгээ хийсэн. Тэдний тайланд юунд анхаарах, засахыг тодорхой зөвлөсөн. Харин тэдгээр зөвлөмжийг төр засаг нь бүрэн биелүүлж чадаагүй учир Монгол улс саарал жагсаалтад орчихлоо.

Энэ тайланд МУ мөнгө угаах гэмт хэргийн аюулд өртөж болохуйц эмзэг (15-р хуудас) байна. Хамгийн өндөр эрсдэлтэй нь залилан, байгаль орчны гэмт хэрэг, татвараас зугтах, авлига байна. Дунд зэргийн эрсдэлтэй нь хар тамхи, хууль бусаар бараа хил давуулах, зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, банкны зохицуулалтын эсрэг гэмт хэрэг, хулгай дээрэм гэжээ.

Дээрх төрлийн гэмт хэргүүдээс олсон орлогоо Монголд болон гадаадад угааж байна. Орлого нь Монгол дотроо үл хөдлөх хөрөнгө, автомашин/тоног төхөөрөмж, хэрэглээний бусад өндөр үнэтэй зүйлс худалдаж авахад зарцуулагдаж байна.

Мөн хуулийн этгээдээр дамжуулан барилгын салбарт мөнгө угааж байна. Авлигын мөнгийг голдуу гэр бүлийнхээ гишүүдийн банкны дансаар авдаг. Тэгээд гадаадын банк, оффшор данс, бусад санхүүгийн байгууллагууд руу шилжүүлж байна. Зарим тохиолдолд банкны системээр дамжуулан буцааж Монголд оруулдаг. Монголын хамгийн эмзэг нь банкны салбар гэжээ.

Монголын арилжааны банкууд өөрийн хөрөнгөө нэмэхдээ хууль бус үйлдэл орсон эсэхийг хөндлөнгийн санхүүгийн хяналтын байгууллагаар шалгуулахыг ОУВС шаардаж, хийлгүүлсэн нь тохиолдлын хэрэг биш. Энэ шалгалтын тайланг Монголбанк удалгүй олон нийтэд мэдэгдэх байх аа.

Мөнгө угаахтай холбогдсон хэргүүдийг монголын шүүх шийдэж чадахгүй байна. Олон хэрэг мөрдөгддөг. Өндөр албан тушаалтай олон хүнийг баривчилж байсан. Хоёр ч Ерөнхий сайд асан, Сангийн сайд асан, төрийн өмчит компанийн удирдлагууд, хамгийн том банкны эзэн гэх мэт. Монгол улсад гүйцэтгэх засаглал, шүүх, хүчний байгууллагууд хоорондоо хамтарч ажиллахгүй байна гэж дээрх тайланд бичжээ. Товчоор, шударга ёс байхгүй, хангах механизм нь ажиллахгүй байна.

АТГ мөрдөж, шалгаад хэдэн зуун хэргийг шүүхэд шилжүүлэх хүсэлтээ прокурорт явуулдаг боловч, тав аравхан хувь нь шүүхэд очдог. Бусад нь яасан тухай прокурор иргэдэд тайлан тавьдаггүй. Шүүхэд очсон хэргүүд бараг бүгд л есөн шидийн шалтаг, шалтгаанаар шүүх хурал нь хойшилсоор, хөөн хэлэлцэх хугацаа гэгч нь дуусаад хаагддаг гажиг зуршил тогтчихсон. Энэ бол шүүх тогтолцоо шударга үнэнд биш, авлигачдад үйлчлэх болсныг тод харуулж байна. Монгол улсын прокурор, шүүхийн систем авлигачдын гар хөл болсноос мөнгө угаах хэрэг газар авч, улс дотроо шийдэж чадахгүй хэмжээнд хүрч олон улсын байгууллага саарал жагсаалтад оруулсан нь энэ.

Нийтийн хөрөнгийг зувчуулсан авлигачид нь завшиж, нийт иргэд нь ядуурч, аргаа бараад дүрвэж байгааг хэзээ болтол иргэд тэвчих юм бэ? Авлигын хохирлыг иргэд төлж байна. Иргэд дараагийн сонгуульд найдлага тавьдаг ч, эрх баригчид сонгуулийн хуулийг өөрсдөдөө ашигтайгаар үргэлж өөрчилсөөр ирсэн. Яг одоо Үндсэн хуулиа өөрсдөдөө ашигтайгаар өөрчлөх тухай бүтэн жил ярьж, шүүхийн гацаанаас иргэдийн анхаарлыг сарниулж, 2020 оны сонгуулийг хоног тоолон хүлээж сууна.

Үнэндээ монголын шүүх засаглал саарал жагсаалтад орлоо гэсэн үг.